Güneş Sistemi

Yaklaşık 4.6 milyar yaşında^[1] olan güneş sistemi, temel olarak güneş adını verdiğimiz orta büyüklükteki bir yıldız ve bu yıldızın çevresinde dönen sekiz büyük gezegen ile çok sayıda cüce gezegeden oluşmaktadır. Ayrıca 170’den fazla irili ufaklı uyduya ev hasipliği yapan güneş sistemi, sayısız göktaşını ve kuyruklu yıldızı da içinde barındırmaktadır.

Gezegen sistemleri evrenimizde çok sık rastlanan yapılardır. Sadece samanyolu galaksisinde bile on milyonlarca farklı güneş sistemi benzeri yapı bulunduğu tahmin edilmektedir.^[2] Bizim gezegen sisitemimiz de samanyolu galaksisinin sarmal kollarından birinde yer alır ^[2] ve galaksi etrafındaki tam bir turunu yaklaşık 250 milyon yılda tamamlar.

Güneş Sisteminin Yapısı

Yaklaşık 4.6 milyar yıl önce, galaksimizin sarmal kollarından birinde, daha önce ömrünü tamamlamış olan yıldızların geride bıraktığı gaz ve toz bulutu (protosolar nebula) ^[3] yoğunlaşarak dönmeye başdı. Bu gaz ve toz bulutunun merkezinde güneş oluşurken, merkezin etrafında dönen diskler ise yoğunlaşarak gezegenleri ve diğer gök cisimlerini oluşturdu. Sistemin başlanıcında yüzlerce gezegen oluştuğu tahmin edilmektedir. Tam bir kaos ortamı hakim olan bu ilk dönemde, henüz çok genç bir gezegen olan dünya, yaklaşık mars boyutlarındaki “Theia” isimli başka bir gezegenle çarpıştı. Bugün ayın varlığını ve 23 derece 27 dakikalık eksen eğikliğimizi bu çarpışmaya borçluyuz. Benzer çarpışmalar ve yerçekimsel etkileşimler sonucunda bazı cisimler güneşe savrulup yanarken bazıları güneş sisteminin dışlarına fırlatıldı. Sistemimizin yakınlarından geçerken güneşin kütle çekimine yakalanark sistemin bir parçası haline gelen bazı gök cisimlerinin de eklenmesiyle, güneş sistemi bugünkü görece stabil olan halini almış oldu.

Güneş sistemimizin merkezinde güneş yer alır. Güneşin çevresinde göze çarpan ilk oluşum, “iç gezegenler” adı verilen ve içinde dünyanın da yer aldığı 4 kayaç gezegenden oluşan kuşaktır. Mars ve jupiter arasındaki “meteor kuşağı” ile son bulan bu bölgenin hemen ardından, jupiter ve saturn gibi “gaz devleri” ni barındıran başka bir kuşak başlar. Neptün ile son bulan gaz devleri bölgesi, “kuiper kuşağı” adı verilen ve başta plüton olmak üzere çok sayıda güçük gezegenden oluşan diğer bir kuşakla çevrilidir.

Sistemin bilinen en dış bölgesine ise “oort bulutu” adı verilmektedir. Donmuş buz ve kaya parçaları ile dolu olan bu bölge, çok sayıda kuyruklu yıldız barındır. Kuiper kuşağı dahil tüm güneş sistemi disk yapısına sahipken oort bulutu küresel bir yapıya sahiptir.

Güneş Sistemindeki Gezegenler

Güneş sisteminde yer alan gezegenler sırası ile Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün’dür. Gezegenlerin güneş etrafındaki yörüngeleri merkezlerinden birinde güneşin yer aldığı bir elips şeklindedir. Yörünge  periyodları ise  -ilk olarak Kepler tarafından tanımlanmış olan- “Bode Yasası” yasasına uygun olarak güneşe olan uzaklıkları ile orantılıdır.

Güneşe yakınlık bakımından ilk dört sırayı alan gezegenler sert dış kabukları nedeni ile “kayaç gezegenler” yada “yer benzeri gezegenler” olarak bilinirler. Bu dört gezegen sırası ise merkür, venüs, dünya ve mars’tır. Mars ötesinde yer alan meteor kuşağının ardında, “gaz devleri” olarak bilinen jupiter, saturn,uranüs ve neptün gezegeleri yer alır.

Cüce Gezegenler

Uluslararası Astronomi Birliği (IUA) ‘nin 24 Ağustos 2006 da aldığı karar ile gezegen tanımı yeniden düzenlemiş ve bu düzenzenleme ile birlikte daha önce gezegen kategorisine giren “plüton“, gezegen tanımının dışında kalmıştır.

24 Ağustos 2006 taririnde alınan karar ile gezegen tanımı şu şeklilde düzenlenmiştir;

1- Güneşin -yada başka bir yıldızın- etrafında ki bir yörüngede dönmelidir

2- Yuvarlak bir şekil -hidrostatik denge şekli- oluşturabilecek kadar büyük kütle çekimine sahip olmalıdır.

3- Yörüngesini diğer gök cisimlerinden temizlemiş olmalıdır.

Daha önce tanımda yer alamayan 3. maddenin tanıma eklenmesine ihtiyaç duylmasının temel sebebi, sayları gittikçe artan cüce gezegenlerin keşfidir. Plüton’nun ötesindeki yörüngelerde boyutları yaklaşık plüton kadar olan yeni gezegenlerin keşfedilmesi ve daha onlarcasının keşfedilmeyi beklediği öngörüsü, bilim inanlarını iki yoldan birini seçmek zorunda bıraktı. Ya sayısı hızla artan ve boyutları oldukça küçük olan yeni keşifleri gezegen olarak kabul edecektik yada plütonu da içine alacak şekilde bu gök cisimlerini tanımlamak için yeni bir isim bulacaktık. Uzun süren tartışmaların sonucunda ortaya yeni bir tanım çıktı “cüce gezegenler“.

Karşılaştırma açısından diyebiliriz ki artık cüce gezegen sınıfına giren plüton, 2.377 km’lik çapı ile 3.474 km’lik çapa sahip olan uydumuz ay’dan bile küçüktür.

Cüce gezengelerin en ünlüsü tartışmasız pluton’dur. Pluton’dan sora en çok bilinen cüce gezegen ise Ceres‘dir. Ceres dışındaki bilinen tüm cüce gezegenler kuiper kuşağı içinde yeralır. Ceres ise mars ile jupiter arasındaki meteor kuşağının içerisinde bulunmaktadır. 2003 yılında keşfedildiğinde önce 10. gezegen olarak anılan fakat ardından 2006’da kendisiyle birlikte plüton’nun da gezegen ünvanını kaybetmesine neden olan ünlü cüce gezegenin adı ise Eris‘tir. Haumea ve Makemake bilinen diğer cücegezegenlerdir.

Plüton’un yaklaşık yarısı boyutlarındaki uydusu Charon, aynı zamanda plüton ile birlikte bir gezegen çifti olarak kabul edilir. Bu nedenle Charon’da cüce gezegen sıfınıfına dahil edilmektedir.

Kuiper Kuşağı

Neptün yörüngesinin hemen ardından başlayarak güneşten yaklaşık 50 AB uzaklığa kadar uzanan disk yapıdaki oluşuma “Kuiper Kuşağı” adı verilir.  Bu kuşak çok sayıda cüce gezegene ve kuyruklu yıldıza ev sahipliği yapmaktadır.

Pluton, Charon, Eris, Haumea ve Makemake cüce gezegenleri bu kuşakta yer almaktadır.

Oort Bulutu

Oort bulutu, güneş ile ona en yakın yıldız arasındaki mesafenin yaklaşık olarak dörte birini kaplayan bir kabuk gibidir. Küresel şekle sahip olan bu bölge donmuş buz ve kayalarla kaplıdır, bitiş noktası güneşten yaklaşık 1 ışık yılı uzaklığa kadar uzanır ve bu nokta aynı zamanda güneş sisteminin de sınırını oluşturmaktadır. Milyarlarca kuyruklu yıldız barındıran Oort Bulutu’nun içerisinde keşif bekleyen onlarca cüce gezegen olabileceği tahmin edilmektedir.

Bu bulutsu yapının varlığı ilk olarak hollandalı astronom Jan Oort trafından ileri sürüldüğü için, bu bölge “Oort Bulutu” isimi taşımaktadır.

Güneş Sistemi’nin Özellikleri:

*  gezegenlere ait doğal uydular.

** küçük gök cisimlerine ait uydular.

Kaynaklar

1- https://en.wikipedia.org/wiki/Solar_System

2- https://solarsystem.nasa.gov/solar-system/our-solar-system/overview/

3- Evren 101 ,Carolyn Collins Petersen, Say Yayınları,206

4- https://solarsystem.nasa.gov/planets/overview/

5- https://solarsystem.nasa.gov/moons/pluto-moons/charon/in-depth/